Zowel de toename van het aantal ouderen als het redelijk stabiele aantal chronisch zieken hebben langdurige en intensieve zorg nodig (De Lange, 2020). In de zorgsector zijn echter flinke personeelstekorten wat het lastig maakt om de zorgbehoeftes te bevredigen (NOS, 2022). Wie springt er in het gat om de nodige zorg op te vangen? Mantelzorgers.
Mirthe Visser, 13 oktober 2023
Mantelzorgers offeren hun vrije tijd en energie op om voor (vaak) hun naasten het tekortschieten van het huidige zorgsysteem op te vangen. Deze onmisbare rol eist natuurlijk ook zijn tol. De onbetaalde zorg kan namelijk fysieke en mentale klachten veroorzaken (Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, 2020). Gelukkig wordt hier steeds meer aandacht aan besteed, wat onder andere te zien is in de opkomst van stichtingen die de belangen van mantelzorgers proberen te behartigen, de vurige debatten die gevoerd worden in het Kabinet en de Kamervragen die gesteld zijn om te zoeken naar oplossingen.
Om te begrijpen hoe de Tweede kamer tot bepaald beleid komt is het interessant om te analyseren binnen welk denkkader problemen worden benaderd. Wat namelijk opvalt is het impliciet neoliberaal karakter van de Kamervragen en de, mogelijkerwijs ten gevolge hiervan, neoliberale oplossingen.
In dit blog analyseer ik gedeeltes van de Kamervragen die gesteld zijn over de ondersteuning van mantelzorgers op 15 maart 2021 tussen Hugo de Jonge en Kamerlid Bergkamp van de partij D66 (Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, 2022). Voordat ik deze analyse in duik, leg ik eerst uit hoe ik het begrip neoliberalisme gebruik in deze context, zodat ik daarna de vraag ‘Hoe zien we neoliberalisme terug in de Kamervragen over het beleid voor ondersteuning van mantelzorgers in Nederland?’ kan beantwoorden. Ik refereer hierbij naar een gesprek dat ik heb gehad met een mantelzorger ter illustratie van de uiting van het beleid in de praktijk.
Neoliberalisme
We hebben vast allemaal wel eens van de term gehoord, maar wat betekend neoliberalisme nou eigenlijk? Er zijn zoveel verschillende manieren om het begrip te benaderen en dat kan een beetje overweldigend zijn. Om deze reden is het erg belangrijk om uit te leggen hoe ik in dit blog neoliberalisme gebruik en met welke definities en kenmerken ik mijn analyse ga uitvoeren.
Neoliberalisme, volgens Schram (2018), is de gebruikelijkheid van economische logica die wordt gehanteerd bij het maken van beslissingen. Over het algemeen worden problemen bekeken vanuit een economische bril en worden de kosten en baten afgewogen bij het zoeken naar een oplossing. Welke implicaties neoliberalisme heeft op de sociale en politieke leefwereld, waarin het onderwerp rondom mantelzorg zich afspeelt, blijft in die definitie onaangeraakt. Daarom gebruik ik daarnaast het werk van Tronto (2017) om het begrip neoliberalisme breder te omvatten. Tronto (2017) onderscheidt drie manieren waarop zorg wordt vormgegeven binnen een neoliberaal beleid. De eerste is persoonlijke verantwoordelijkheid, de tweede is dat de zorg als een markt probleem wordt gezien (en dat daar de oplossing dus ook wordt gezocht), en de derde manier is dat de familie gezien wordt als de plek waar zorg zou moeten plaatsvinden.
Kamervragen mantelzorg ondersteuning
De last die mantelzorgers voelen, is niet stilletjes aan de overheid voorbij gegaan. Er zijn al projecten opgestart, zoals Langer Thuis en de landelijke aanpak Samen sterk voor mantelzorg, om het probleem aan te pakken. Ook wordt er onderzoek gedaan over mantelzorg waarvan de bevindingen verder besproken worden in de Tweede Kamer. Het impliciet neoliberale kader van de vragen en antwoorden vielen mij op.
In de Kamervragen gaat het over de maatschappelijke waarde van mantelzorg naar aanleiding van een kosten en baten onderzoek van Ecorys (De maatschappelijke waarde van mantelzorg: Een maatschappelijke kosten-batenanalyse, 2021). In dit onderzoek is berekend wat mantelzorg kost en hoeveel het oplevert. Het blijkt dus dat mantelzorg een enorme waarde levert ten opzichte van wat het kost, waarbij het effect op het welbevinden van de mantelzorgers niet is meegerekend. Dat er in eerste instantie al een economische manier van kijken naar het zorg probleem wordt gebruikt door middel van een kosten en baten analyse is opvallend en zou als neoliberaal bestempeld kunnen worden. Op deze manier wordt het sociale probleem vanuit een economisch kader bekeken en vanuit daar wordt dan ook de oplossing gezocht. In vraag drie van de Kamervragen gaat het over de financiële waarde die de zorg van de mantelzorgers kost.
3. Wat is uw reactie op het feit dat de vervangingswaarde van de zorg die mantelzorgers verlenen 70% tot 100% hoger is dan de maatschappelijke kosten van het verlenen van de zorg? (Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, 2022)
In vraag vier wordt eigenlijk al een oplossing geopperd op basis van vraag drie.
4. Onderstreept deze uitkomst volgens u het grote maatschappelijke belang van mantelzorg en daarmee het belang om het aanbod van mantelzorg te ondersteunen om zo hun duurzame inzetbaarheid te verbeteren? (Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, 2022)
In het antwoord op deze vraag wordt er ingegaan op prijs die de zorg zou kosten zou dit uitbesteed worden aan betaalde zorg, wat tussen de 32 tot 44 miljard euro ligt, en de kosten die we nu besteden aan het ondersteunen van mantelzorgers, 22 miljard. Uit deze kosten en baten analyse wordt dan ook de conclusie getrokken dat we niet de zorg moeten uitbesteden maar mantelzorgers moeten ondersteunen. Dit omdat de samenleving dan nog lang van hun onbetaalde inzet kan profiteren.
Daarnaast wordt ondersteuning bij mantelzorg gezien als je eigen verantwoordelijkheid. Er wordt in het antwoord op vraag 9 gesproken over ‘vraagverlegenheid’ wat impliceert dat het probleem bij het individu ligt en niet bij het ‘systeem’ waarin het opereert. Het ogenschijnlijke probleem van het individu is dat het moeilijk voor hen is om de zorg uit handen te geven. De oplossing die hiervoor wordt gegeven ligt dan ook bij de mantelzorger zelf. Zij moeten eerder met hun hulpvraag komen bij de ondersteuningspartijen. Dit zou moeten worden bereikt door de landelijke campagne ‘#deeljezorg’. Hierdoor wordt de nadruk gelegd op individuele in plaats van collectieve verantwoordelijkheid.
Tot slot komt in de vragen naar voren dat mantelzorg de taak is van iemand die dichtbij je staat, zoals de familie. Er wordt bijvoorbeeld gesproken over ‘zorg voor een naaste’ in het antwoord op vraag 7 en ‘zorgtaken voor een naaste’ in het antwoord op vraag 9. Er wordt vanuit gegaan dat een mantelzorger iemand is die dichtbij staat en hierdoor ook genormaliseerd, wat aansluit op de derde reactie van neoliberalisme op zorgbeleid waarbij de familie wordt gezien als de best passende institutie voor zorg. Er wordt daarnaast genoemd dat mantelzorg iets is dat je overkomt, ‘wat mooi kan zijn maar ook zwaar’ (Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, 2022, p. 2). De onbetaalde zorg lijkt hier een beetje goed te worden gepraat, het kan namelijk naast dat het moeilijk is ook mooi zijn en bevredigend. Hiermee lijkt te worden bedoeld dat dit een typische taak is voor een naaste, zoals een familielid, om dit op zich te nemen.
Interview
In het interview dat ik heb gedaan met Mendy kwamen een aantal thema’s die hierboven genoemd zijn ook mooi naar voren. Mendy is een mantelzorger voor haar chronisch zieke moeder. Het voelde voor haar als een normale oplossing om voor haar moeder te zorgen omdat haar vader al een tijd geleden uit beeld is geraakt en ze enig kind is. Toen ik haar vroeg hoe ze in de positie van mantelzorger is gekomen antwoordde ze: ‘Ja, zo gaat dat gewoon met familie. M’n moeder werd ziek en ik bedoel, zij heeft voor mij gezorgd en nu ik voor haar’. Hieruit lijkt het alsof zij de neoliberale ideeën, over eigen verantwoordelijkheid en familie als verantwoordelijke zien voor de zorg, heeft geïnternaliseerd. Na een jaar te hebben gezorgd voor haar moeder merkte ze dat dit werk zijn tol begon te eisen. Over het algemeen had ze minder energie over wat invloed had op haar werk, haar vrijetijdsactiviteiten en ook op de zorg voor haar kinderen. Ze heeft toen naar aanleiding van een gesprek met een vriendin gegoogeld naar de mogelijkheden van ondersteuning die gebied worden voor haar. Ze zegt nog: ‘Ik hoef niet van de zorg af, ik wil graag voor m’n moeder zorgen weet je, dat vind zij ook fijn, alleen zo lukt het niet langer’. Ook hieruit blijkt een gevoel van individuele verantwoordelijkheid naar voren te komen.
Conclusie
In het beleid over ondersteuning van mantelzorgers blijken dus een aantal neoliberale aspecten naar voren te komen. De waarde van de mantelzorgers wordt aan de hand van een kosten en baten analyse berekend, de familie wordt gezien als de primaire institutie die de zorg op zich neemt totdat het teveel wordt, en er wordt uitgegaan van eigen verantwoordelijkheid met betrekking tot hulp vragen. De impliciete mogelijke problemen zoals de ontoereikendheid van het huidige zorgsysteem om de zorgtaak te kunnen opvangen of de toenemende arbeidsparticipatie waardoor er minder tijd voor zorgen overblijft blijven onbesproken. De oplossing die volgt uit de Kamervragen is dan ook het stimuleren en ondersteunen van mantelzorgers, of dit houdbaar is zal blijken uit verder onderzoek.
Bronnen:
- Coburn, D. (2000). Income inequality, social cohesion and the health status of populations: the role of neo-liberalism. Social Science & Medicine, 51(1), 135–146. https://doi.org/10.1016/s0277-9536(99)00445-1
- De Lange, S. T. H. (2020, 16 december). Zoveel zorgbehoevende ouderen heeft Nederland de komende 20 jaar – zorgvisie. Zorgvisie. https://www.zorgvisie.nl/zoveel-zorgbehoevende-ouderen-heeft-nederland-in-2040/
- De maatschappelijke waarde van mantelzorg: Een maatschappelijke kosten-batenanalyse. (2021, februari). Mantelzorg.nl. Geraadpleegd op 10 oktober 2023, van https://backend.mantelzorg.nl/app/uploads/2021/03/NL5300-35818-Maatschappelijke-Waarde-Mantelzorg_def.pdf
- Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport. (2020, 8 december). Blijvende bron van zorg. Publicatie | Sociaal en Cultureel Planbureau. https://www.scp.nl/publicaties/publicaties/2020/12/09/blijvende-bron-van-zorg
- Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport. (2022, 11 mei). Beantwoording Kamervragen over de maatschappelijke waarde van mantelzorg. Kamerstuk | Rijksoverheid.nl. https://www.rijksoverheid.nl/documenten/kamerstukken/2021/04/20/beantwoording-kamervrgen-over-de-maatschappelijke-waarde-van-mantelzorg
- NOS. (2022, 20 januari). Onderzoek: Tekort aan zorgpersoneel op lange termijn alleen maar groter. NOS. https://nos.nl/artikel/2413851-onderzoek-tekort-aan-zorgpersoneel-op-lange-termijn-alleen-maar-groter
- Schram, S. (2018). Neoliberalizing the welfare state: Marketizing social policy/disciplining clients. In The Sage Handbook of Neoliberalism (pp. 308–322). Sage.
- Tronto, J. C. (2017). There is an alternative: homines curans and the limits of neoliberalism. International journal of care and caring, 1(1), 27–43. https://doi.org/10.1332/239788217×14866281687583