Een blog over de centrale plek van mantelzorg in de neoliberale samenleving
Helene, 11 oktober 2023
“Wij zijn in onze maatschappij niet meer zo super gewend van: we hebben een omaatje in huis die daar de hele dag op de bank zit en de besjes schoonmaakt (…) dus het huis is er niet op ingericht, je werk niet, je sociale leven niet” vertelt een mantelzorger
Het beeld van een omaatje dat is ingetrokken bij het gezin, is gevoelsmatig niet meer van deze tijd. Tegelijkertijd zijn er in Nederland 5 miljoen mantelzorgers en dat aandeel stijgt[i] door de afbouw van de verzorgingsstaat.[ii] De overheid definieert mantelzorg als “onbetaalde en vaak langdurige zorg voor zieke familieleden of vrienden”.[iii] De invulling kan variëren van verzorging tot hulp bij dagelijkse activiteiten. De vraag naar mantelzorgers overstijgt het aandeel mantelzorgers door vergrijzing en toenemende arbeidsdeelname.[iv] In de media is er veel aandacht voor de overbelasting van deze groep, omdat deze zorgtaken vaak naast een baan of andere verplichtingen worden uitgevoerd.[v] In de Wet Maatschappelijke Ondersteuning van 2015, die nog steeds geldt, stelt de overheid dat er bij elke ondersteuningsbehoefte eerst gekeken wordt of er mantelzorg uit eigen omgeving verleend kan worden.[vi] Dit blog beantwoordt de vraag hoe de centrale plek van mantelzorg gerelateerd kan worden aan de neoliberale aanpak van care aan de hand van wetenschappelijke artikelen[vii] en een interview met een mantelzorger, die drie jaar voor zijn moeder heeft gezorgd.
Crisis of care
Care bevat volgens Dowling alle activiteiten “that take place to make, remake, maintain and contain and repair the world” en de vaardigheden die hiermee gepaard gaan.[i] Volgens wetenschappers bevinden wij ons nu in een crisis of care waarin de zorgvraag niet opgevuld kan worden door uitputting van (te weinig) zorggevers en een tekort aan middelen om care uit te voeren.[ii] Mantelzorgers worden nu structureel overvraagd en ervaren daardoor overbelasting.[iii] Deze crisis of care vindt zijn oorsprong in het feit dat in het kapitalisme het care domein leeggezogen wordt door het economische domein, waaronder alles valt waarmee waarde wordt gecreëerd op de markt. Deze scheiding zorgt überhaupt voor problemen, zoals de verhulling van care werk. Dit werk wordt on(der)betaald en ondergewaardeerd, omdat het nu eenmaal niet past binnen de logica van waardecreatie. Zo kreeg de geïnterviewde mantelzorger een keer een VVV-bon, waarmee hij heel blij was, maar wat hij niet in verhouding vond staan tot het werk wat hij verricht. Daarnaast zorgt de dominantie van het economische domein ervoor dat men geen tijd en middelen heeft om care taken uit te voeren door bijvoorbeeld een voltijdsbaan. Bij elkaar destabiliseert het systeem care, tegelijkertijd is het economische domein wel afhankelijk hiervan.[iv]
De neoliberale verzorgingsstaat
Neoliberalisme is een uiting van een vorm van kapitalisme. Neoliberalisme, in navolging van Schrams definitie, houdt in: politieke set van ideeën waarbij economische logica de basis wordt voor besluitvorming in het publieke, private, collectieve en individuele domein.[i] Hierbij vervagen de grenzen tussen de markt, staat en samenleving. De staat functioneert niet meer als buffer voor de markt, maar laat juist de markt toe. Het toepassen van economische logica in care, heeft gezorgd voor stijgende ongelijkheid.[ii] Naast het toepassen van marktwerking in de zorg heeft de overheid vooral sinds de financiële crisis van 2008 enorm bezuinigd op de verzorgingsstaat om de overheidsschuld omlaag te brengen.[iii] De Groene Amsterdammer spreekt van “een ontmanteling van de verzorgingsstaat”.[iv] Het zorgwerk dat nu blijft liggen, komt zo deels terecht op het bordje van mantelzorgers.
Naast de bezuinigingen draagt ook de neoliberale aanpak van care bij aan de afhankelijkheid van mantelzorgers. Tronto identificeert drie principes in de neoliberalistische invulling van care.[v] Allereerst legt het neoliberalisme de nadruk op persoonlijke verantwoordelijkheid voor het regelen van care. Deze nadruk wordt ook wel privatisering genoemd en houdt in dat je zelf verantwoordelijk bent om de verzorgingsstaat niet ‘tot last te zijn’, zoals Schram zegt. Afhankelijkheid van de verzorgingsstaat wordt gestigmatiseerd, terwijl dit voor velen onontkoombaar is.[vi] Mantelzorgers zijn de uitgelezen personen om deze afhankelijkheid te voorkomen en worden vaak door families of zorgbehoevenden zelf onbetaald geregeld. Het tweede principe is dat care aangevlogen wordt als een marktprobleem. Het probleem is dat de markt zorgvragen niet oppakt als er geen winst te behalen valt. Daarnaast heeft niet iedereen de middelen om zorg op de markt in te kopen, waardoor er grotere afhankelijkheid is van het gratis mantelzorg uit de eigen omgeving. Tegelijkertijd wordt marktdenken ook zichtbaarder binnen mantelzorg door bijvoorbeeld het aanbod aan mantelzorgmakelaars, die tegen betaling administratief werk uit handen nemen.[vii] Het derde principe is dat care een familieaangelegenheid is. De familie zou in actie moeten komen en is verantwoordelijk voor elkaar. Zo zijn familieleden vaak mantelzorgers. De geïnterviewde mantelzorger geeft aan dat hij minder geneigd is om voor de buurvrouw te zorgen dan voor directe familie: “Dan is dat toch echt wel een ander verhaal, veel persoonlijk betrokkener dan een buurvrouw”. Tronto geeft echter aan dat veel families hier niet de middelen voor hebben, overbelast raken en dat dit veel leed toebrengt aan families. Daarnaast beschikt niet iedereen over een familie en ervaart deze groep daardoor uitsluiting. De Volkskrant bericht over een mantelzorger die door het verlenen van een mantelzorg een tijdje wrok heeft gekoesterd tegenover haar vader. [viii]
Figuur 1
Care is afhankelijk van de familie
Figuur 2
Care wordt deels uitbesteed aan de markt
Mantelzorg en de crisis of care
De centrale plek van mantelzorg in het zorgsysteem is verklaarbaar vanuit de neoliberale principes voor care: persoonlijke verantwoordelijkheid, marktlogica en de centrale positie van de familie. Deze gaan gepaard met negatieve gevolgen en onderbouwen dat in een neoliberale samenleving care geen centrale plek inneemt. Steeds meer werkenden moeten mantelzorgtaken op zich nemen door de groeiende vergrijzing en tegelijkertijd stijgende arbeidsdeelname.[i] Mantelzorgtaken komen steeds meer in de knel. Zonder ruimte, waardering in geld en status en kortom het centraal stellen van care is mantelzorg slechts een symptoom van de crisis of care.
[i] De Boer, A. H., Josten, E. J. C., & Verbakel, E. (2022, augustus 5). Hoe mantelzorg effect heeft op werk. Sociale Vraagstukken. https://www.socialevraagstukken.nl/hoe-mantelzorg-effect-heeft-op-werk/
[i] Schram, S. (2018) Neoliberalizing the welfare state: Marketizing social policy/disciplining clients. In: D. Cahill, M. Cooper, M. Konings & D. Primrose (Eds.) The Sage Handbook of Neoliberalism. Sage, pp. 308-322.
[ii] Schram, S. (2018) Neoliberalizing the welfare state: Marketizing social policy/disciplining clients. In: D. Cahill, M. Cooper, M. Konings & D. Primrose (Eds.) The Sage Handbook of Neoliberalism. Sage, pp. 308-322.
[iii] Arts, J. (2023, oktober 2). Week 5: Debt [Powerpoint slides]. Social Problems and Public Policy.
[iv] Ten Hooven, M. (2019, maart 13). Waarom we de overheid niet meer vertrouwen. De Groene Amsterdammer. https://www.groene.nl/artikel/de-uitholling-van-nederland
[v] Tronto, J. (2017) There is an alternative: Homines curans and the limits of neoliberalism. International Journal of Care and Caring, 1(1), 27-43.
[vi] Schram, S. (2018) Neoliberalizing the welfare state: Marketizing social policy/disciplining clients. In: D. Cahill, M. Cooper, M. Konings & D. Primrose (Eds.) The Sage Handbook of Neoliberalism. Sage, pp. 308-322.
[vii] Mantelzorgmakelaar—MantelzorgNL. (z.d.). Geraadpleegd 9 oktober 2023, van https://www.mantelzorg.nl/onderwerpen/ondersteuning/mantelzorgmakelaar/
[viii] Veen, E. van. (2021, juni 16). Mantelzorgstress: Pas toen de mist in zijn hoofd niet meer optrok, wilde vader naar het verpleeghuis. de Volkskrant. https://www.volkskrant.nl/wetenschap/mantelzorgstress-pas-toen-de-mist-in-zijn-hoofd-niet-meer-optrok-wilde-vader-naar-het-verpleeghuis~b3232a46/
[i] Dowling, E. (2022) What is care? In: The Care Crisis. What Caused It and How Can We End It? Verso, pp. 14-22.
[ii] Arts, J. (2023, september 25). Week 4: Care [Powerpoint slides]. Social Problems and Public Policy.
[iii] Ministerie van Volksgezondheid, W. en S. (z.d.). Maatregelen om mantelzorgers te ondersteunen—Mantelzorg—Rijksoverheid.nl [Onderwerp]. Ministerie van Algemene Zaken. https://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/mantelzorg/maatregelen-om-mantelzorgers-te-ondersteunen
[iv] Fraser, N. (2017) Crisis of care? On the social-reproductive contradictions of contemporary capitalism. In T. Bhattacharya (Ed.) Social Reproduction Theory: Remapping Class, Recentering Oppression. Pluto, pp. 21-36
[i] Ministerie van Volksgezondheid, W. en S. (z.d.). Maatregelen om mantelzorgers te ondersteunen—Mantelzorg—Rijksoverheid.nl [Onderwerp]. Ministerie van Algemene Zaken. https://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/mantelzorg/maatregelen-om-mantelzorgers-te-ondersteunen
[ii] Meijer, E., Schout, G., & Abma, T. (2017). Am I My Brother’s Keeper? Moral Dimensions of Informal Caregiving in a Neoliberal Society. Health Care Analysis, 25(4), 323-337. https://doi.org/10.1007/s10728-016-0313-7
[iii] Ministerie van Volksgezondheid, W. en S. (2010, januari 27). Mantelzorg—Rijksoverheid.nl [Onderwerp]. Ministerie van Algemene Zaken. https://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/mantelzorg
[iv] Ministerie van Volksgezondheid, W. en S. (2020, december 9). Blijvende bron van zorg—Publicatie—Sociaal en Cultureel Planbureau [Publicatie]. Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport. https://www.scp.nl/publicaties/publicaties/2020/12/09/blijvende-bron-van-zorg
[v] Huisman, C. (2020, juli 8). Mantelzorgers in loondienst bij zorgorganisatie. de Volkskrant. https://www.volkskrant.nl/nieuws-achtergrond/mantelzorgers-in-loondienst-bij-zorgorganisatie~bd32cf3f/;
Veen, E. van. (2021, juni 16). Mantelzorgstress: Pas toen de mist in zijn hoofd niet meer optrok, wilde vader naar het verpleeghuis. de Volkskrant. https://www.volkskrant.nl/wetenschap/mantelzorgstress-pas-toen-de-mist-in-zijn-hoofd-niet-meer-optrok-wilde-vader-naar-het-verpleeghuis~b3232a46/;
Vervat, F. (2020, juli 17). Opinie: Enkel vrijwillige mantelzorg is een illusie. de Volkskrant. https://www.volkskrant.nl/columns-opinie/opinie-enkel-vrijwillige-mantelzorg-is-een-illusie~b15a7228/
[vi] Wet Maatschappelijke ondersteuning 2015. (2014, 9 juli). Geraadpleegd van https://wetten.overheid.nl/BWBR0035362/2023-07-01
[vii] Dowling, E. (2022) What is care? In: The Care Crisis. What Caused It and How Can We End It? Verso, pp. 14-22.
Tronto, J. (2017) There is an alternative: Homines curans and the limits of neoliberalism. International Journal of Care and Caring, 1(1), 27-43.
Fraser, N. (2017) Crisis of care? On the social-reproductive contradictions of contemporary capitalism. In T. Bhattacharya (Ed.) Social Reproduction Theory: Remapping Class, Recentering Oppression. Pluto, pp. 21-36.
Schram, S. (2018) Neoliberalizing the welfare state: Marketizing social policy/disciplining clients. In: D. Cahill, M. Cooper, M. Konings & D. Primrose (Eds.) The Sage Handbook of Neoliberalism. Sage, pp. 308-322.